Relatieproblemen en hechting

Relatieproblemen ontstaan als onze hechtingsrelatie met de ander bedreigd wordt. Vanaf onze geboorte verlangen we naar verbinding met een ander. Dit ligt in ons DNA verankerd aangezien het van evolutionaire betekenis is voor onze overlevingskansen. Zonder een ander die voor ons als kind zorgt, gaan we dood. Als we ouder worden ervaren we het verlaten worden door een geliefde als een figuurlijk sterven. Vandaar dat we emotioneel heftig reageren op een dreigende letterlijke of figuurlijke verlating door onze partner. Ervaren we regelmatig die verlating binnen een relatie dan raken we in onze hechting getraumatiseerd net zoals een kind bij een verwaarlozende of onvoorspelbare ouder een hechtingsstoornis kan ontwikkelen.

Houd me vast

De Emotionally focused couple Therapy (EFT) van Sue Johnson heeft een revolutionaire kijk op het ontstaan, voortduren en de aanpak van relatieproblemen. Ze verklaart deze vanuit onze basisbehoefte aan hechting. Voordat ik verder schrijf wil ik je vragen te luisteren naar het nummer van Jacques Brel: ne me quitte pas. Hoewel ik doorgaans muziek als een leuke aanvulling onderaan de tekst zet, geef ik dit nummer doelbewust een prominente plaats. Waarom? Omdat Jacques, voor mijn gevoel, in dit lied de doodsangst bezingt die opwelt bij verlating. Het is muzikaal niet de beste opname, maar ik wilde je de emotie en de paniek over de dreigende verlating laten voelen en de oerroep in zijn ogen laten zien: Houd me vast!

Van relatieproblemen naar hechting

Psychologen problemen al jaren relatieproblemen te begrijpen en mensen met relatieproblemen te helpen. Tot voor kort bleef dit vaak beperkt tot het verbeteren van de communicatie (en luistervaardigheden), het vergroten van gezamenlijke activiteiten en het veranderen van ‘belemmerende’ gedachten of overtuigingen (d.m.v. cognitieve therapie). Hier is niks mis mee, maar het is een simplistische visie op de gevoelswereld en dynamiek die achter relatieproblemen schuilgaat. Sue Johnson haalde de hechtingstheorie van Bowlby (in verschillende blogs sprak ik al over hechting en de gevolgen van een verstoorde hechting in de kindertijd) uit de kast, stofte hem af en paste het ditmaal toe op volwassenen. Haar stelling: we blijven ons leven lang verlangen naar hechting en hechtingsrelaties aangaan. Iemand met een onveilige ouder-kind hechting kan als volwassene een partner tegenkomen die hem helpt tot een veilige hechting te komen en een veilig gehecht kind, kan in een problematische partnerrelatie alsnog onveilig gehecht raken.

Liefde als levensbehoefte

Sue stelt dat elk mens verlangt naar verbinding: “Liefde is niet de kers op de taart maar een fundamentele levensbehoefte”. De kwaliteit van onze relatie heeft een grote invloed op onze mentale en psychische gezondheid. Uit onderzoek blijkt dat zelfs pijn beter verdragen wordt, en herstel van ziekte sneller plaats vindt, als we ons geliefd voelen en onze geliefde dichtbij weten.

Wat is liefde?

Dat het belangrijk is blijkt al uit de vele boeken, films en liederen die aan dit thema gewijd zijn. Wat liefde is, is misschien moeilijk te definiëren, maar bijna iedereen weet wanneer hij zich geliefd voelt en wanneer die liefde voor een ander voelt. Dat is geen kennis van het hoofd, maar van het hart. In een liefdesrelatie zoeken we naar veilige verbinding, zodat we ons onbezorgd kunnen hechten. In het hechten maken we ons afhankelijk van een ander voor onze levensbehoefte. We stellen ons daarmee heel kwetsbaar op. Om dit te kunnen is veiligheid en verbinding essentieel. Je aait toch ook niet een hond als je er niet zeker van bent dat die niet zal bijten?

Wat is verbinding?

In het kort is verbinding het weten dat de ander emotioneel ontvankelijk en beschikbaar voor je is. Veilige verbinding is dus weten dat de verbintenis voorspelbaar is. De ander is er letterlijk en figuurlijk voor je. Je weet dat de ander er zal zijn als je hem roept en je zal verstaan. De tegenhanger is een ‘onveilige’ binding (daarover in de volgende blog nog meer) waarbij je de ene keer wel binding met de ander voelt en de andere keer deze wordt verbroken (het zogenoemde aantrekken en afstoten).

Als we allebei verbinding willen waar gaat het dan mis?

Laten we ervan uitgaan dat in een relatie elke partner verlangt naar verbinding, waarom maken mensen dan ruzie of negeren ze elkaar? Aangezien verbinding (liefde) een levensbehoefte is voelen we ook een oer-angst als we de verbinding dreigen kwijt te raken. Kijk maar eens naar de emotionele reactie van een kind dat zijn vader of moeder kwijt is. Hoewel wij volwassenen het misschien niet meer zo direct uiten, ervaren we dezelfde oer-angst: we voelen ons alleen en hulpeloos.

Wat te doen?

Als we de verbinding met de ander kwijtraken reageren we vaak  vanuit wat we in eerdere hechtingsrelaties (met ouders of eerdere partners) hebben geleerd. Onze persoonlijkheid, copingstijl en temperament is daarop ook van invloed. Sommigen zullen de angst, het verdriet en de woede over de gevoelde verlating uiten in het tonen van hun emoties. Ze huilen, schreeuwen maken verwijten, claimen of controleren. Anderen houden het voor zichzelf, worden stil of zelfs depressief en trekken zich terug om verdere verlating te voorkomen. In het ervaren van het verlies aan verbinding worden relatieproblemen geboren. Hoe? Doordat daarmee, zoals Sue Johnson het noemt, de dans van de “Duivelse dialogen” begint. Volgens haar ligt de oorzaak van een relatieprobleem nooit bij jou of je partner, maar bij de dans (het patroon) waarin je door hechtingskwetsingen samen verzeild bent geraakt.

–Elke mens wil dansen, maar bij het dansen gaan we op elkaars tenen staan en dat kan het ritme voor even verstoren, het kan een ruzie ontlokken over wie mag leiden en het kan ons uiteindelijk de zin in het dansen doen verliezen.–

De drie disfunctionele dansen

In de EFT onderscheiden we drie dansen. In sommige relaties zien we dat alle drie de dansen aanwezig zijn of waren. In sommige relaties zien we 1 of 2 pijnlijke dansen. Het resultaat van elke dans is op termijn hetzelfde: verlies van verbinding, ongeacht of de partners feitelijk uit elkaar gaan.

Dans I: zoek de boef

In deze dans val je elkaar aan. Je beschuldigt elkaar en maakt heen en weer verwijten. Waarom doen we dat elkaar aan terwijl we van elkaar houden? De aanval is in feite een vorm van zelfbescherming (de beste verdediging is de aanval, zo wordt wel eens gezegd). De ander heeft je diep gekwetst in je behoefte aan verbinding, waardoor je veiligheid in de relatie en misschien je eigenwaarde aan het wankelen is geraakt. Denk bijvoorbeeld aan een situatie waarin je de ander emotioneel nodig had en hij/zij niet beschikbaar was. Door verwijten te maken probeer je als het ware weer grip te krijgen. Dit kan zowel preventief (voorkomen van meer pijn) als reactief (een reactie op een verwijt) van aard zijn.

Alternatieve strategie:

Bespreek  je gevoel van gekwetst zijn met je partner vanuit een ik- in plaats van jij-boodschap. Vertel wat je gemist hebt, spreek je emotie uit en vergeet niet om aan te geven wat je zou willen of fijn zou vinden. Vaak zien we dat het makkelijker is om je secundaire emotie (boosheid) te uitten dan je primaire (verdriet). Echter, verdriet is veel minder bedreigend voor de band met je partner. Boosheid jaagt weg, terwijl verdriet juist verbindt omdat je de ander wilt troosten. Advies voor degene die aangevallen wordt. Probeer door het verwijt heen te kijken en daarachter je bindingsbehoefte van je partner te zien, want:

In verwijten zit venijn. Daarachter huilt de pijn.

Dans II: de protestpolka

Dit is een dans die in een relatie makkelijk tot een vast en langdurig patroon kan verworden. Je zoekt toenadering (en dat kan ook op een negatieve, verwijtende manier zijn) terwijl de ander zich terugtrekt (uiteraard kun jij dus ook degene zijn die zich terugtrekt terwijl je partner je verwijten maakt en zich claimend of controlerend opstelt). In deze dans zoek je allebei nog steeds naar verbinding, maar je verkeerd in een staat van hechtingsangst.

Hechtingsangst is de angst om de ander te verliezen. Ik onderscheid in de protestpolka twee rollen. Die van de ‘aanklager’ en die van de ‘vermijder’. Deze rollen kunnen in sommige relaties wisselen (zie mijn blog http://liefdesangst ), maar vaak liggen ze in een relatie redelijk vast.

De aanklager schreeuwt om contact, elke reactie is immers beter dan geen reactie (hierin kunnen emoties hoog oplopen en kan iemand zowel in woord als in gedrag zich vernederend en soms gewelddadig tonen). Hoewel de aanklager agressief lijkt, is het diepste verlangen contact en wordt het gedrag aangestuurd door een verlangen de relatie te redden. De vermijder trekt zich meer en meer uit het contact terug. Gaat overwerken, verliest zich in een hobby of toont zich stil, afwezig en misschien zelfs somber. De vermijder tracht niet alleen door zich terug te trekken zich te beschermen tegen de aanklacht van de partner, maar probeert vaak op deze manier ook de relatie te beschermen. Een vermijder vreest ruzie (heeft misschien in zijn gezin van herkomst gezien waar dit toe leidt) en is doorgaans bang dat, als hij zijn boosheid zou tonen, dit de relatie meer kwaad dan goed zal doen. Deze dans beschadigdt niet alleen de relatie maar ook het zelfbeeld van beide partners. Ik hoor wel eens partners uitspreken: “Ik doe er niet toe. Hij ziet me niet. Ik kan het nooit goed doen. Ik ben waardeloos.” Ga eens bij jezelf na, welke rol jij het makkelijkst in je relatie pakt?

Verlies elkaar niet in het verlangen naar elkaar.

Alternatieve strategie:

Probeer met elkaar de dans (het patroon) te doorgronden en je bindingsbehoefte te bespreken. Dit kan als volgt klinken: als jij … dan voel ik me … en dan doe ik … terwijl ik eigenlijk … voel. Vervolgens vult de ander dezelfde zin in. Zie je hoe je elkaar als het ware de tent uit danst? Probeer nu eens te horen wat de behoefte van de ander en die van jezelf is en verwoord dit op een positieve manier.

Voorbeeld:

A: Ik zou het fijn vinden als je jouw mobiele telefoon weglegt als ik met je praat, op die manier voel ik meer contact met je. B: Ik heb af en toe behoefte aan tijd voor mezelf. Ik pak dan mijn mobiele telefoon om mezelf even terug te trekken. Ik zal voortaan tegen je zeggen wanneer ik even rust wil, i.p.v. me achter mijn telefoon te verstoppen.

Dans III: verstijf en vlucht

Deze dans wordt gekenmerkt door een dodelijke stilte. Je bent nog wel samen maar hebt het bijltje erbij neergelegd. Het is een dans die vaak voortkomt uit de protestpolka. De aanjager is opgebrand en heeft zich ook teruggetrokken. Als deze dans niet doorbroken wordt, gaat de aanklager rouwen over het verlies van de relatie en zich mogelijk losmaken en vertrekken. In deze dans zie je vaak twee beleefde en soms nog goed samenwerkende partners. Het wordt ook wel eens beschreven als: “We leven als broer en zus.” De relatie is voorbij, ook al leeft men nog samen. Soms ontdekt  in deze fase de vermijder dat er geen enkele verbinding meer is en is hij bereid in relatietherapie te gaan. Afhankelijk van de fase waarin de voormalige aanklager zich bevindt, is er nog hoop. Want deze bevindt zich vaak in een staat van niet meer voelen en verstijving. Als de vermijdende partner verstrikt blijft in de teruggetrokken houding, probeert in deze relatie niemand de ander meer te bereiken. Zoek je samen geen hulp dan raakt het vertrouwen teveel beschadigd en valt er in je relatie geen nieuw leven meer te blazen. Een simpel en voorspelbaar advies: zoek hulp voordat het te laat is.

De pijnplekken vinden

Ik sprak al enkele malen over de kwetsingen die we in een relatie oplopen die ervoor zorgen dat we in één van de disfunctionele dansen geraken. In de liefde zijn we allemaal kwetsbaar, omdat we afhankelijk van de ander zijn. Aan de andere kant zijn we allemaal wel eens onhandig en kwetsen we de ander met een lompe opmerking of een handeling. Niet elke kwetsing hoeft te leiden tot aanvallen, aanklagen dan wel vermijden. Of iets kwetsend is hangt vaak samen met je pijnplek. Elk mens heeft pijnplekken. Deze ontstaan doordat je in de relatie met je ouders, of vorige partner regelmatig verwaarloosd, genegeerd of afgewezen bent in je hechtingsbehoefte. Sue spreekt hierbij van de 2 V’s: verwaarlozing en verlatenheid.

Onderzoek eens bij jezelf op welke momenten in je leven je verwaarlozing of verlating hebt ervaren. Dit zijn doorgaans trauma’s die in je huidige relatie soms al door een klein gebaar van je partner hevig kunnen oplaaien. Je kunt ze vaak herkennen doordat je op een bepaalde gebeurtenis emotioneel heviger reageert dan je gezien de situatie misschien zou verwachten. Bv.: stel je partner zegt het gevoel te hebben dat je haar niet begrijpt. Je wordt woest en zegt dat je het ook nooit goed kan doen. In dit geval zou het zinvol zijn om te onderzoeken waar in je leven jij je veel bekritiseerd hebt gevoeld. In welke eerdere relatie kreeg je het idee het nooit goed te doen. Legden je ouders de lat misschien te hoog voor je. Kreeg je al eerder de boodschap dat je ‘waardeloos’ was.

Opnieuw verbinden

Het is uitermate belangrijk om je eigen pijnplek te kennen, want van hieruit kun je opnieuw met elkaar de verbinding maken. Als je over je eerdere pijn kunt spreken, blijft de ander buiten schot. De ander wordt nu eens niet aangevallen en kan van hieruit proberen contact te maken met je pijn door naar je te luisteren en eventueel te troosten. Op zo’n moment heb je de vijand uit je relatie (voor even) verdrongen en kun je samen strijdmakkers zijn.

Om opnieuw te verbinden zijn de volgende ingrediënten nodig:

1. 1. Ken je pijnplek. Onderzoek je geschiedenis.

1. 1. Probeer de link te leggen tussen je reactie op je partner en de pijn die aangeraakt wordt die vaak voortkomt uit iets wat een oudere hechtingsfiguur je heeft aangedaan. Welk gedrag van je partner is voor jou de aanleiding die het hechtingsverlies (de oude pijn en bijbehorende emoties) oproept.

1. 1. Stap uit de disfunctionele dans door bijvoorbeeld even ‘time-out’ te zeggen en te vertellen dat je het gevoel van verbinding met de ander kwijt bent en dat je daarover in paniek of verdriet voelt. (Zoek naar je primaire emotie en bespreek die vanuit de ik-boodschap.)

1. 1. Besef dat ook je partner pijnplekken heeft.

1. 1. Besef dat de emotie echt is maar niet perse over jou hoeft te gaan.

1. 1. Loop niet weg voor de emotie en stel vragen die je partner kunnen helpen in te zien waar het eigenlijk over gaat.

1. 1. Zoek de vijand van je relatie in patronen en pijnplekken in plaats van in elkaar.

1. 1. Bespreek met elkaar je pijnplekken op een rustig moment en niet tijdens een ruzie. Je bent dan beide ontvankelijker voor de ander, je luistert beter.

1. 1. Gebruik je kennis over je eigen en elkaars pijnplekken en de stappen van de disfunctionele dans om de volgende keer een dans eerder te onderbreken.

1. Biedt oprecht je excuses aan als je de pijnplek van de ander raakt. Je mag dan in eerste instantie niet de veroorzaker zijn, pijn doet het evengoed en de ander heeft je nodig om die pijn te laten helen doordat jij je wel beschikbaar en empatisch toont voor diens hechtingsbehoefte.

Dag

In het leven vind ik niet je lach

In mijn dromen verlies ik je aan de dag

Toch blijf ik zoeken naar een hamer

van met ijzer beslagen taal

beuk ik tot het eind van dit verhaal

op je muur en in jouw naam,

wil jij mij kunnen verstaan?

(Een bad vol tranen: Nicole Honneff)

Tot slot

Uiteraard is deze blog een summiere bespreking van wat EFT is en hoe het werkt. Wil je meer weten over wat EFT voor jou en je partner kan betekenen, lees dan eens het boek: Houd me vast, van Sue Johnson (klik op de naam om naar de boekbespreking te gaan). Daarnaast zijn er in je regio ‘houd me vast weekenden’, waarin stellen door middel van een training die de stappen uit het boek integreert, met lichte relatieproblemen aan de slag gaan. Uiteraard kun je ook op zoek gaan naar een psycholoog/psychotherapeut die bekend is met en werkt volgens de EFT methode.

Wil jij als eerste weten wanneer de volgende blog over verlatings- en bindingsangst verschijnt? Vul dan onderstaand formulier in.