Niemand houdt van pijn, uitzonderingen daargelaten. Vandaar dat wij mensen manieren hebben ontwikkeld om psychische pijn te vermijden en ons zelfbeeld daartegen te beschermen. In de psychologie noemen we dit afweermechanismen. Vermijding op zichzelf, is al een vorm van afweer. Wanneer je ‘risicovolle’ situaties uit de weg gaat, verklein je immers de kans op emotioneel en fysiek letsel.
Wanneer je niet bokst krijg je ook geen klappen
Afweer in soorten en maten
Een afweermechanisme is een manier om jezelf tegen emotionele en psychische pijn te beschermen. Een goede bescherming bestaat uiteraard uit een heel arsenaal aan mechanismen, zoals je bij fysieke pijntjes ook maar beter over een goed gevulde EHBO doos kunt beschikken.
In deze blog verdeel ik de afweermechanismen allereerst in categorieën. Vervolgens zal ik aandacht besteden aan de voor- en nadelen van het inzetten van afweer en de ontwikkeling van afweermechanismen kort situeren tegen de achtergrond van trauma en persoonlijkheid. Tot slot benoem ik enkele afweermechanismen kort en geef ik voorbeelden uit mijn praktijk. Aangezien de lijst erg lang is, zal ik, voor wie geïnteresseerd is, enkele links plaatsen naar uitgebreide informatie over de diverse afweermechanismen.
Een handig overzicht
De psychiater George E. Vaillant onderscheidt vier afweerstijlen. Hij maakt een onderscheid tussen onvolwassen en volwassen afweer en tussen psychotische (niet te verwarren met een psychose) en neurotische afweer. Met dit model maakt hij goed inzichtelijk of de afweer onrijp en dus meer pathologisch is (zie de twee linker kolommen) of rijp en dus passend bij een gezonde volwassene (zie daarvoor de twee rechter koplommen).
Otto Kernberg (psychoanalyticus) maakt in zijn model over de persoonlijkheidsorganisatie ook onderscheid tussen primitieve afweer en rijpe afweer. Primitieve afweer brengt hij in verband met een psychotische persoonlijkheidsstructuur en rijpe afweer brengt hij in verband met een neurotische persoonlijkheidsstructuur. Hij noemt ook nog de borderline persoonlijkheidsstructuur die wisselend gebruik maakt van zowel primitieve als rijpe afweer. Ik noem hem hier omdat zijn inzichten in de persoonlijkheidsdiagnostiek veel gebruikt worden en ik ook in deze blog hier even bij stil sta.
In de tabel hieronder staat een weergave van de ontwikkeling van afweer door de jaren heen. Niemand is vrij van afweer. De afweer ontwikkelt zich echter wel met de leeftijd, van heel onrijp naar de meeste rijpe vorm van afweer.
| Psychotisch | Onvolwassen | Neurotisch | Volwassen |
| Waanprojectie | Projectie | Verschuiven | Altruïsme |
| Ontkenning | Fantasie | Intellectualisering | Sublimatie |
| Verstoring | Hypochondrie | Verdringing | Onderdrukking |
| Passieve agressie | Isolatie | Anticiperen | |
| Ageren (acting out) | Reactievorming | humor | |
| Dissociatie | |||
| Splitsing | |||
| Externaliseren |
Afweer door de jaren heen
De ontwikkeling van afweermechanismen begint wanneer je nog heel klein bent. Kijk maar eens naar de kinderen om je heen. Ze laten al allerlei vormen van afweer zien. Deze afweer noemen we primitief of onrijp.
Een mooi voorbeeld hiervan is: loochening/ontkenning van de realiteit. Stel, je vraagt een kind: “Heb jij die chocoladereep opgegeten?” en zij antwoordt: “Nee!”, terwijl je de chocolade nog om haar mondje ziet zitten.
Ontkenning, zoals we dat bij kinderen zien, is primitief omdat ze vaak snel door de mand vallen. Zo kunnen ze bijvoorbeeld hun leugen niet, of niet goed onderbouwen. Zou je bij een kind dat ontkent, druk blijven uitoefenen, dan is de kans groot dat het vroeg of laat zwicht, een woedebui krijgt of in tranen uitbarst.
Een primitief afweermechanisme vermindert op de korte termijn de emotioneel ervaren druk, zoals in dit voorbeeld misschien de angst die het kindje voelde om straf te krijgen, maar vormt op de langere termijn geen goede bescherming.
Rijpe afweer
De meeste mensen ontwikkelen zich, wanneer ze ouder worden, op allerlei terreinen en hun afweer ontwikkelt meestal mee. Laten we nu eens opnieuw naar het voorbeeld uit de vorige paragraaf kijken waarin een kind betrapt werd. We vervangen in dit nieuwe voorbeeld echter het kind met minister president Mark Rutte en confronteren hem met een eerdere uitspraak, bijvoorbeeld rondom de bonnetjes affaire. Zijn antwoord: “Ik heb hier geen actieve herinnering aan.”
Rutte probeert net als het kind met zijn reactie een vorm van ‘straf’ te vermijden. Hij doet dat echter op een doordachte, subtiele en psychologisch geraffineerdere manier. Er is geen speld tussen te krijgen. Hij herinnert het zich niet meer. Tja, wat moet je dan?
Ga je bewijsmateriaal voorleggen van het tegendeel: een foto van zijn mond met chocolade er omheen? ;). Zelfs dan houdt zijn verweer stand, want hij kan het zich niet herinneren. Hij ontkent het dus niet, althans niet op de primitieve manier. Mark Rutte hanteert rationalisatie (ook wel intellectualisering) als afweer. Hij geeft als het ware voor een onaanvaardbare situatie een logische ‘aanvaardbare ’verklaring. Dit valt onder rijpe afweer en is lastig te weerleggen en daarmee heel effectief. Het heeft echter ook nadelen.
Hieronder een compilatie van zijn uitspraken in relatie tot meerdere onderwerpen. Het is prachtig beeldmateriaal van hoe afweer in de praktijk werkt.
Jezelf beschermen tegen pijn is toch altijd fijn?
Nee. Het veelvuldig gebruik van afweermechanismen heeft een prijs die je vroeg of laat betaalt in de vorm van het verlies van vriendschap, een partnerrelatie, werk en in het uiteindelijke verlies van jezelf.
Laat ik dit toelichten. Het gebruik van bepaalde vormen van afweer zet de relatie met een ander en met jezelf onder druk. In zowel het voorbeeld van het kind met de chocoladereep als het voorbeeld met Mark Rutte, voel je, als vragensteller, dat je besodemieterd wordt. Bij een kind is dat in de context van de chocola nog grappig, bij een volwassene echter niet.
Wanneer de relatie met de betreffende ander ook nog eens hecht is, dan slaat dit diepe wonden. De ander zal zich gaan afvragen waarom je hem of haar voorliegt? Interesseert het je dan niet wat je emotioneel met je leugen aanricht? Vertrouw je de ander niet met de waarheid? Denk je dat de ander onnozel is en het niet zal doorhebben dat je liegt? Heb je geen respect?
Ken uzelf
We zijn ons vaak niet direct bewust van onze afweer, omdat deze als het ware aangaat zodra we in psychisch nood verkeren. Tijdens een behandeling zal ik je echter bewust willen maken van de afweer die je gebruikt. Waarom, afgezien van de reden uit de vorige paragraaf? Omdat jouw afweer je ongemerkt gevangen kan houden.
Afweer vormt als het ware een muur tussen jou en je emoties, tussen jou en je zelfinzicht, tussen jou en je psychische ontwikkeling en tussen jou en jouw eventuele trauma’s. En toch gebruiken we het, omdat afweer deels gekoppeld is aan trauma’s en onze wens deze nooit meer opnieuw te beleven. Raakt een ervaring aan een trauma, dan gaat vrijwel onbewust onze afweer in werking. De schematherapie vormt hierover een heldere theorie en is een goede behandelvorm bij het inzichtelijk maken en doorbreken van de link tussen trauma (schema) en afweer (modus).
Afweer en trauma
Een veel voorkomende afweer bij trauma is die van verdringing. De herinnering aan het trauma is in het bewustzijn verdrongen en iemand weet het bewust werkelijk niet meer. Daarnaast komt isolatie bij trauma’s veel voor. Hierbij betreft het een gedeeltelijke verdringing. Men herinnert zich nog wel het trauma, maar kan er emotioneel als het ware niet meer bij. Het is dan alsof je als een toeschouwer naar je eigen trauma kijkt.
Afweer en persoonlijkheid
Hoewel de meeste volwassenen rijpe afweer gebruiken, zijn er ook mensen die bij hoge interne of externe stress terugvallen op onrijpe afweer. Eigenschappen van onrijpe afweer zijn een gebrek aan realiteitszin en het zwart-wit karakter. Iemand vertekent als het ware de emotionele en/of reële betekenis en kan geen nuance meer zien (hierover meer bij de afweer splitsing).
Bij bepaalde persoonlijkheidsstoornissen zien we veel onrijpe afweer. De verklaring hiervan ligt onder meer in de hypothese dat de persoonlijkheidsproblematiek een gevolg is van een hechtingsstoornis of van vroegkinderlijke trauma’s. Hierdoor kan de persoon bij hoge stress terugvallen (regressie genoemd) naar een kinderlijke vorm van afweer.
Zo zien we bijvoorbeeld bij de persoonlijkheidsstoornissen uit het cluster B, waarvan de borderline en narcistische persoonlijkheid de bekendste zijn, splitsing als afweer. Hierbij zie je jezelf of een ander afwisselend als helemaal “goed” of helemaal “fout”. Je idealiseert de ander als die iets aardigs doet (hij is geweldig) en wanneer die persoon je kwetst devalueer je hem volledig (hij is een slecht mens). Je ziet hierbij ook vaak extreme wisselingen in emoties, zoals grote woede die ineens weer kan omslaan in opgewektheid.
Voorbeelden van afweer uit mijn praktijk
Tijdens mijn gesprekken hoor ik mijn cliënten regelmatig het woord ‘je’ gebruiken, terwijl grammaticaal het woord ‘ik’ gebruikt zou moeten worden. Is dat het gevolg van het Brabantse dialect? Nee. Ik zie het ook terug op televisie, bijvoorbeeld in praatprogramma’s. Ik ben ervan overtuigd dat dit fenomeen van psychische oorsprong is en ik noem het ‘ Je-Fenomeen’.
Een voorbeeld uit de praktijk (deze cliënt is overigens fictief):
Cliënt: “Dan wil je op tijd naar bed gaan, maar dan blijf je toch op de bank zitten zappen en dan kan je de dag erna niet je bed uit.”
In reactie op zo’n opmerking plaag ik mijn cliënten dan nog wel eens en zeg: “Wie, ik? Nee hoor ik lag er op tijd in.” Mensen lijken zich er volstrekt niet van bewust te zijn dat ze ‘je’ in plaats van ‘ik’ zeggen.
Of in reactie op een vraag van mij op hoe iets voelt:
Cliënt: “Tja, natuurlijk vind je dat niet fijn. Je weet dat de ander weer niet voor je klaar zal staan, maar je houdt maar je mond erover om ruzie te voorkomen.”
Het effect van het gebruik van ‘je’ is dat je als het ware een laagje legt tussen jezelf en de situatie en tussen jezelf en je emoties. Je eigent je als het ware een gevoel of probleem niet echt toe, maar plaatst het in een zweem van algemeenheid. Ik noem het ook wel eens filosoferen.
Het lachebekje
Een ander fenomeen dat ik regelmatig in mijn praktijk zie, is dat van het ‘lachebekje’. Het lachebekje vertelt de meest tragische en soms gruwelijke gebeurtenissen met een glimlach. De oplettende lezer herkent hierin het afweermechanisme isolatie.
De ‘nar’ gaat nog een stap verder en gebruikt zwarte humor om met akelige gebeurtenissen en emoties om te gaan. Gelukkig wordt humor gezien als de meeste rijpe vorm van afweer, want ik ben er zelf ook niet vies van. 😉
Overzicht van de verschillende afweermechanismen
In de psychologie hebben verschillende psychologische stromingen afweermechanismen in kaart gebracht. Hierdoor lees je in de literatuur soms verschillende termen en wordt er gebruik gemaakt van verschillende indelingen. Aangezien het beschrijven van alle afweermechanismen deze blog te lang zou maken, plaats ik hieronder enkele links naar websites die vanuit een bepaalde stroming hier meer uitleg over geven.
Psychoanalyse
De psychoanalyse heeft de grootste invloed gehad op onze kennis van afweermechanismen (Sigmund en Anna Freud en Kernberg). Hieronder enkele links (geraadpleegd in februari 2022):
Schematherapie
De schematherapie is van een veel jongere datum en werpt een ander en buitengewoon werkzaam en helder licht op afweer. In de schematherapie heet afweer anders en wordt deze beschreven in termen van modi. Het gaat ook hier om een vorm van zelfbescherming, ook al kan die (op de lange termijn) schadelijk voor ons zijn.
https://www.schematherapie.nl/cms/showpage.aspx?id=407
Conclusie
Afweer. We hebben het allemaal en we passen het vaak onbewust toe. Zoals met alles kan het af en toe afweren van vervelende gevoelens geen kwaad. Kijk maar naar de voetballer op televisie die voor de zoveelste keer de grasmat, de weersomstandigheden of de scheidsrechter de schuld van de verloren wedstrijd geeft. Met zo’n afweer kun je ver komen. 😉
Het veelvuldig gebruiken van afweer, een afwezigheid van zelfreflectie en het verantwoordelijkheid willen nemen voor het gedrag, is zorgelijk en schadelijk voor anderen die in een afhankelijkheidspositie ten opzichte van deze persoon verkeren.
Primitieve of onrijpe afweer is schadelijk voor de persoon zelf en zijn omgeving en het is zinvol om daar hulp voor te vragen. Dus:
Afweer is niet altijd het juiste verweer
Super verhelderend, bedankt!
Graag gedaan.