Ons geheugen onderscheidt ons van de dieren. We kunnen van veel momenten uit ons leven interne plaatsjes oproepen, maar ook informatie ophalen, muziek beluisteren en zelfs een vleugje van de geur of smaak van iets weer even gewaar worden. Zo bekeken is ons geheugen veelzijdiger dan een computer. Ons geheugen is echter minder betrouwbaar in feitelijke zin en laat ons nog wel eens in de steek. Hoe werkt ons geheugen, waardoor verschillen onze herinneringen, zelfs tussen individuen die samen op dezelfde plek waren en hoe komt het dat de een zich veel meer herinnert dan de ander?
Wat is ons geheugen?
Iemand herkennen op straat, iemands verjaardag weten, fietsen, je weg naar huis vinden, een gesprek voeren. Bij al deze vaardigheden gebruiken we ons geheugen. Je kunt het geheugen eigenlijk net als een computer indelen in apps: elk programma stuurt een bepaalde functie aan.
- Het zintuiglijke of sensorisch geheugen: dit is het geheugen voor zintuiglijke indrukken. Het maakt gebruik van bewuste en onbewuste opslag. Het heeft een grote capaciteit, maar is kort van duur.
- Het korte termijn geheugen: dit is het geheugen dat ons helpt informatie voor nu en voor kortere tijd te onthouden. Het heeft een geringe capaciteit. Een goed voorbeeld is het onthouden van een boodschappenlijstje. Ook de term werkgeheugen wordt wel eens gebruikt. Dit geheugen is ook in staat om bewerkingen op informatie uit te voeren. Er zijn twee type werkgeheugen: het verbale, dat bijvoorbeeld gesproken woorden, cijfers et cetera onthoudt en het visueel-spatieel geheugen, dat zich bijvoorbeeld figuren kan voorstellen en onthouden.
- Het lange termijn geheugen: dit is de naam voor het deel van het geheugen waar informatie permanent wordt opgeslagen, hoewel daar niet altijd vrij en bewust over te beschikken is. Ook kennis en vaardigheden behoren bij het lange termijn geheugen. Het onderscheidt drie processen: opslaan, vasthouden en terugvinden.
Atkinson en Shiffrin hebben de volgende theorie over de samenwerking van de drie gebieden. Stel je neemt iets waar. Dan vindt dat allereerst via de zintuigen plaats. In het korte termijn geheugen wordt, als een opslagplaats, tijdelijk informatie bewaard. Als deze informatie maar lang genoeg wordt vastgehouden, bijvoorbeeld door herhaling, wordt het naar het lange termijn geheugen getransporteerd. Gebeurt dit niet, dan vervalt de informatie.
Daarnaast wordt onderscheid gemaakt tussen:
- Het declaratief geheugen: de kennis die zich hierin bevindt (beelden, feiten, emoties) kunnen we oproepen in ons bewustzijn.
- Het niet-declaratief geheugen bevat kennis waar we ons niet bewust van zijn (en ineens moet ik aan Freud denken ;)) Maar het is minder exotisch. In dit geheugen zitten onze vaardigheden, zoals fietsen en automatische reacties die bijvoorbeeld door middel van conditionering zijn aangeleerd.
Ons geheugen en onze herinnering
Dit was misschien een beetje een taaie introductie. Het leek me echter zinvol om enige kennis van het geheugen te hebben voordat je verder leest. Ik wil bij deze de neurologie verlaten en verder gaan met de psychologie. In deze blog zal ik dus uitdrukkelijk geen neurologische aandoeningen bespreken. Uit bovenstaande kun je misschien al begrijpen waar bepaalde individuele verschillen in het geheugen vandaan komen, onze psychologie (in brede zin) speelt echter ook een rol.
Voorkeur en aanbod
Wat we onthouden wordt deels bepaald door dat waar we onze aandacht op richten. Die richting wordt enerzijds bepaald door onze interesses en aan de andere kant door de prikkels die voorhanden zijn. Zo kan een voetballiefhebber je exact vertellen in welk jaar het Nederlandse elftal het EK won (ik moest het opzoeken). Maar kan een kind uit India zonder televisie je enkel vertellen hoe een voetbalwedstrijd op straat eruit ziet.
Stel je bent als kind van zes op vakantie geweest naar Tunesië. Je ouders praten echter nooit over die vakantie en er worden je ook nooit foto’s getoond. Dan ontbreekt de herhaling die nodig is om iets in het lange termijn geheugen op te slaan en is de kans groot dat je als volwassene er weinig of geen herinneringen aan hebt. Maar stel nu dat jij op die vakantie voor het eerst een kameel hebt gezien en daar erg van onder de indruk was. Eenmaal thuis ga je plaatjes in tijdschriften zoeken van kamelen en als je er een op televisie ziet dan raak je in vervoering. De kans is groot dat je deze herinnering voor altijd zal bijblijven.
Conclusie: wat we ons herinneren heeft o.a. te maken met wat ons raakt of interesseert (voorkeur) en uiteraard of het aangeboden wordt. Betreffende dat laatste wil ik je het advies geven om samen met je partner, kinderen of vrienden, regelmatig herinneringen op te halen. Het versterkt niet alleen de band, maar het is uitstekend voor je geheugen.
Een tweede factor die van invloed lijkt op ons geheugen is de karaktereigenschap ‘nieuwsgierigheid’. Het kind uit het voorbeeld wordt aangenaam geraakt door het zien van een kameel, omdat het durft ‘open te staan’ voor nieuwe dingen. Doordat het vervolgens op zoek gaat naar meer informatie (plaatjes) activeert het zelf zijn reeds aanwezige kennis (en alles wat daaraan gelinkt is) en breidt het die kennis bovendien uit.
Een derde factor die een rol speelt bij ons geheugen is de vorm waarin iets aangeboden wordt. Zo heeft de één een voorkeur voor visueel materiaal, blijft bij de ander tekst beter hangen, zijn er mensen die vooral tactiel goed dingen opslaan en dan is er ook nog een geheugen voor geuren en muziek. Er zijn dus individuele voorkeuren en verschillen in de wijze waarop we het liefst informatie tot ons nemen en opslaan.
Geheugen en trauma
Wat nu als je onaangenaam geraakt wordt? Als je iets meemaakt dat, of dagelijks leeft in een situatie die diep ingrijpt op je fysieke of emotionele veiligheid? Dan is er sprake van een traumatische ervaring (hierover lees je meer in mijn blog Trauma). Traumatische ervaringen doen ons geheugen geen goed.
Zodra we in gevaar verkeren, vallen we terug op onze primaire overlevingsmechanismes. Zolang je in een bedreigende situatie kunt vechten of vluchten levert dat doorgaans geen trauma op. Je voelt je trots op het feit dat je het op eigen kracht overleeft hebt. Je leert: ik kan dit aan.
Een situatie waarin bevriezen als optie overblijft, is een situatie die vaak traumatische symptomen nalaat. Een paar van die traumasymptomen zijn verdringing, ontkenning en dissociatie. Dit verklaart waarom mensen na een traumatische ervaring spreken van een zwart gat in hun geheugen. Ze herinneren zich wat ervoor en erna gebeurde, maar niet wat zich op het moment zelf afspeelde. Dat is soms maar goed ook, want het beschermt ons tegen een ervaring die we psychisch niet zouden overleven. Ik denk daarbij aan alle vormen van kindermishandeling, misbruik en gewelddadige (seksuele) delicten.
Professor dr. Bessel van der Kolk (auteur en een van de meest gerenommeerde onderzoekers op het vlak van trauma) zegt in een interview met Medicalfacts: “Traumatische herinneringen echter, worden opgeslagen als gedissocieerde zintuiglijke en perceptuele fragmenten van de ervaring.”
Kind en stress
Trauma is een vorm van stress, maar er zijn legio andere vormen van stress zoals een scheiding, een verhuizing of het verlies van een ouder. Uit hersenonderzoek komt naar voren dat hevige stress in de kindertijd diepe sporen achterlaat. Alle gebieden die ik noemde en de amygdala ontwikkelen zich in die fase namelijk snel.
De amygdala reageert op chronische stress door juist meer vertakkingen in de hersencellen aan te maken. Dit resulteert in agressiever en angstiger gedrag en ook bij depressies en angststoornissen is op hersenscans een vergroting van de amygdala te zien. Uit onderzoek bij muizen komt zelfs naar voren dat stress op jonge leeftijd de kans op dementie en Alzheimer vergroot.
Geheugen en stress
Naast de grote life-events en trauma’s zijn er ook ‘gewone’, dagelijkse vormen van stress die op ons geheugen ingrijpen. Ik hanteer tegenover mijn cliënten de metafoor van het geheugen van een computer om dit uit te leggen. Hoewel ik bij nader inzien beter de mobiele telefoon als voorbeeld kan nemen. Veel actueler 😉
Ons brein heeft een bepaald vermogen of opslagcapaciteit en als je te veel ballen in de lucht moet houden, wordt die opslagcapaciteit volledig gebruikt en valt er wel eens een bal op de grond. Iedereen kent dat fenomeen. Je hebt veel aan je hoofd en merkt dat je vergeetachtig wordt en fouten maakt die je normaal niet zo maken. Houdt de drukte aan, dan spreken we van chronische stress.
Deze vorm van stress heeft ernstige gevolgen voor je gehele cognitieve functioneren, je energie en je stemming. Deze gevolgen staan bekend als een burnout en staan onder invloed van het stresshormoon cortisol. Dit is op zich een prima stresshormoon. Het houdt ons alert en zorgt ervoor dat we in acute stresssituaties juist goed handelen. Bij chronische stress krijgt ons brein dit hormoon echter niet meer afgebroken. Er wordt dan ook gesproken van toxische stress en dat doet het volgende:
- Onze hippocampus krimpt. Het is de spil van ons geheugen en reguleert onze stemming en onze reactie op stress.
- De dendrieten in onze préfrontale hersenschors trekken zich terug ( ja, dat wist je niet hè, dat daar dendrieten wonen. Ik ook niet ;)) Het komt erop neer dat onze hersencellen met elkaar geen contact meer kunnen maken en dat resulteert in chaotisch plannen, zwalkende emoties en concentratieverlies.
Concentratie is in feite de snelweg naar ons geheugen. Kunnen we ons niet concentreren, dan heb je te maken met een wegopstopping richting je geheugen.
Geheugen en angst
We spreken van faalangst als onze angst ons functioneren in de weg staat. Ja, angst kan dat! Heb jij wel eens een black out gehad? Waarschijnlijk had dit met angst of in elk geval een hoog spanningsniveau te maken. We hebben er vaak last van op de meest onwenselijke momenten. Tijdens een tentamen, een date of een sollicitatiegesprek bijvoorbeeld. Tijdens zo’n black out, het woord zegt het al, is je geheugen buiten handbereik. Het is alsof niets het meer doet. In dit geval is het niet een trauma dat de boel platlegt, maar onze angst om fouten te maken. We leggen in feite de lat zo hoog, dat we onze nek breken.
En wat nog meer …
Eigenlijk is alles wat ingrijpt op onze concentratie ook nadelig voor ons geheugen. Er zijn nog een aantal dingen die onze concentratie verslechteren zoals drugsgebruik, alcoholgebruik, bepaalde medicijnen, slaaptekort en leven in het verleden of in de toekomst. Bij dit laatste wil ik even wat langer stil staan.
Sta stil bij het nu
We leven in een prikkelrijke wereld. Daaraan heb ik ook in eerdere blogs gerefereerd. Of het nu onze telefoon is, de vele lijstjes in ons hoofd, de geluiden om ons heen, de op prestatie en welvaart gerichte maatschappij, ze trekken ons allemaal uit het nu. We reflecteren op wat er fout ging of anticiperen op wat ons nog te doen staat. Mindfulness boeken en trainingen zijn een hit en noodzaak, omdat we niet meer weten hoe mindful te zijn.
Als we niet bewust leven, maken we onbewust minder herinneringen
Dit brengt me bij mijn belangrijkste advies om je geheugen te verbeteren: leef in het nu! Doe wat je doet met je volledige aandacht. Dit is ook de reden dat we vaak goed onthouden wat we tijdens een vakantie allemaal gedaan hebben, terwijl we ons amper kunnen herinneren wat we gisteren gegeten hebben.
Het is niet makkelijk om in het ‘nu’ te leven en terwijl ik dit schrijf, zegt mijn innerlijke stem: “Dat is tragisch, want we hebben maar één leven”. Ik besef ineens dat ik over dit onderwerp een hele blog zou kunnen schrijven. Misschien doe ik dat nog wel, maar laat ik bij het ‘nu’ blijven. Deze blog! Wat ik zojuist deed, heet een interne dialoog en kan je helpen jezelf terug te brengen bij het nu. Uiteraard is het belangrijk dat je allereerst beseft dat je gedachten weer eens een loopje met je nemen.
Daarnaast helpt het om mindfulness oefeningen te doen. Op mijn zoektocht naar een mindfulness oefening voor jou stuitte ik na wat zweverige filmpjes, die ik persoonlijk niet verdraag, op onderstaand filmpje. Jelle van So Chicken legt op zo’n heldere manier uit wat leven in het nu en mindfulness is, dat ik het verder aan hem overlaat dit uit te leggen. Ik word blij van deze man, niet zweverig, duidelijk en inhoudelijk goed.
Heb je behoefte aan een geheugensteuntje wanneer een nieuwe blog van mij verschijnt? Schrijf je dan in en je ontvangt van mij een persoonlijk berichtje, waarin ik bovendien een toelichting geef op de nieuwe blog.
Geef een reactie