Prikkels, overprikkeld, prikkelbaarheid. Het lijkt een trend van deze tijd, maar is dat zo? Kenden we vroeger minder overprikkeling en prikkelbaarheid? Of kenden we enkel het woord er niet voor, maar wel het gevoel? Wat zijn oorzaken voor prikkelbaarheid en kunnen we er iets aan doen?
Onlangs was ik op een zondag aan het fietsen en ik merkte hoe het me ergerde dat op de dijk steeds SUV’s en aanverwante ego-uithangborden me bijna van de weg drukten. Het feit dat ik het ego-uithangborden noem, zegt al genoeg, ik voelde werkelijk een agressie opkomen. Ik dacht: rot op van mijn weg, kies een grotere weg uit, waar heb je dit bakbeest eigenlijk voor nodig, ga fietsen!
Wat is prikkelbaarheid en overprikkeling?
Met prikkelbaarheid bedoel ik de mate waarin je gevoelig bent voor prikkels. Zo zal een uitgerust iemand zich amper storen aan een deur die dicht valt, terwijl een vermoeid iemand diezelfde ‘prikkel’ kan ervaren als een bomaanslag. Je merkt het ook aan je stemming. Ben je in je goede doen, dan zal je een opmerking van kritiek makkelijker kunnen ontvangen dan wanneer je slechte zin hebt. Mensen zeggen dan ook: “Ik ben heel prikkelbaar”, oftewel, ze reageren emotioneler dan gewoonlijk op prikkels.
Overprikkeling wil zeggen dat je de prikkels niet meer verwerkt krijgt. Hierdoor ontstaan klachten, zoals hoofdpijn, buikpijn, vermoeidheid of een verslechterde concentratie. Je merkt het ook aan je emotionele reacties. De één is sneller boos, de ander trekt zich uit het contact terug en weer een ander barst in tranen uit. Prikkelbaarheid leidt dus sneller tot overprikkeling. Zo zien we bijvoorbeeld bij mensen met een trauma (waarvan het zenuwstelsel erg belast wordt), dat ze zich sensitiever voelen ten opzichte van hun omgeving, oftewel gevoeliger reageren op prikkels.
De oorzaak van prikkelbaarheid
Iemand met bijvoorbeeld ADHD, ADD, autisme en een hoogsensitieve persoonlijheid is meer prikkelgevoelig. Iemand met een burn-out, trauma, depressie en angststoornis ook. Iemand die te weinig geslapen heeft, ziek is, honger of weinig eigenwaarde heeft, kent ook een verhoogde prikkelbaarheid. Blijft er nog iets over? Nee hè! We zijn allemaal wel eens prikkelbaar en kunnen overprikkeld raken. Alleen bereikt de ene het punt misschien wat sneller dan de andere.
Naast bovengenoemde oorzaken is er een andere oorzaak die ik ‘levensmoeheid’ noem. Ik bedacht die term toen ik me afvroeg of ik vroeger misschien minder prikkelbaar was dan nu. Ik denk dat ik dit met een JA moet beantwoorden. Het leven doet dus iets met je waardoor je prikkelbaarder wordt. Maar wat?
Slijtage van ons aanpassingsvermogen: de wereld wordt voller, meer mensen, meer verkeer, meer geluid, meer nieuwe techniek, meer informatiebronnen, dus meer prikkels en een grotere kans op overprikkeling. We zijn ons hier meestal niet van bewust, want we passen ons aan. Alleen lijkt ons aanpassingsvermogen begrensd. Wordt te veel aanpassing van ons gevraagd, dan gaat alles steeds moeizamer. Hoeveel aanpassingsvermogen we hebben is per individu verschillend, maar bij iedereen kan het opraken. We gaan ons overvraagd voelen, met als resultaat een verhoogde prikkelbaarheid.
Afname van de flexibiliteit: mijn taken en verantwoordelijkheden zijn in vergelijking met bijvoorbeeld mijn studententijd toegenomen, hoewel ik het leven niet per se als zwaarder ervaar, heb ik beslist een drukker leven gekregen. Voor mijn gevoel zit mijn agenda bomvol, waardoor ik me minder flexibel voel in het opvangen van veranderingen, zoals een afspraak die ineens verzet moet worden of een onverwachte klus die ineens met grote urgentie mijn dag doorkruist. Dit voelt als een kleine ramp. Mijn hoofd zegt: “Oh jee!” en mijn emoties zijn navenant. Mijn prikkelbare reactie zegt eigenlijk: “Stop, ik heb hier geen (emotionele) ruimte meer voor!”
Levensmoeheid door opeenstapelingen
Was het bovenstaande herkenbaar? Er zijn echter nog andere oorzaken voor levensmoeheid. Die liggen in het gegeven van herhaling en opeenstapeling van problematische periodes en pijnlijke gebeurtenissen. Een volle agenda hoeft namelijk niet erg te zijn, maar wordt stressvol als je het gevoel hebt er al langere tijd niet de regie over te krijgen. Een drukke tijd is niet erg, maar wel als je het gevoel hebt dat die drukke tijd maar voortduurt.
Het leven is vermoeiend als je niet het gevoel hebt dat jij je leven leidt, maar het leven jouw leven bepaalt
Daarnaast zijn wij mensen gericht op overleven. Hierdoor onthouden we negatieve gebeurtenissen beter dan positieve, aangezien die een grotere dreiging voor onze letterlijke en psychologische overlevingskansen vormen.
Voorbeeld: stel, je had een oom die jou als kind altijd voor de gek hield. Dat gaf je een vervelend gevoel. Je voelde je klein en dom. Stel nu dat je op je werk een nieuwe collega krijgt die je aan die oom doet denken. De kans is groot dat je daardoor spanning ervaart. Misschien durf je minder jezelf te zijn, loop je op je tenen of voel je ergernis als je collega iets zegt. Ineens kost het naar je werk gaan je veel meer energie.
Een oude gebeurtenis kan dus een rol spelen in de beleving van nieuwe gebeurtenissen. Je zou het je als volgt kunnen voorstellen. Het leven levert ons blauwe plekken op. We onthouden waar we ons aan hebben gestoten en proberen dat in het vervolg te voorkomen of te vermijden. Aan die situatie wordt dus een innerlijk alarm gekoppeld “kijk uit!”. Doordat we steeds meer blauwe plekken hebben, zullen we ook sneller pijn ervaren, waardoor er steeds meer alarmsignalen bijkomen en de alarmsignalen kunnen zich generaliseren naar situaties die op elkaar lijken.
Terug naar de SUV. Wat maakte nu dat ik daar geërgerd op reageerde? Ik vermoed dat ik de SUV associeer met dominantie. Met een olifant in een porseleinkast en dus met dominante mensen die me geen ruimte hebben gegeven, die me hun wil opdrongen en geen oog hadden voor mijn gevoelens.
Wat te doen bij overprikkeling?
Luister naar jezelf: als je eenmaal overprikkeld bent, dan weet je lichaam vaak het beste wat te doen. Je uit je emoties of trekt je terug. Beiden helpen tegen een te volle emmer. Doe je dat niet, dan merk je dat de innerlijke spanning, of je klachten, alleen maar verder toenemen. Hoe sterk je ook bent, ergens bereik je een keer de ‘Op-is-Op’ fase. Zo schreef ik al eerder in de blog Angst en depressie omarmd, dat bijvoorbeeld een burn-out, depressie of angststoornis, maar ook psychosomatische klachten, een teken daarvan zijn. Neem het signaal serieus.
Analyseer de situatie: is de overprikkeling verminderd? Vraag jezelf dan af wat de aanleiding was. Bovenstaande opsomming van factoren helpen je hier hopelijk bij. Stel jezelf de volgende vragen: was er een directe aanleiding of is er al langere tijd sprake van een opeenstapeling? Merk je bijvoorbeeld dat je al enige tijd prikkelbaarder bent. Hoe komt dat?
Ken jezelf: het helpt als je weet waar jouw prikkelniveau ligt. Dat niveau kan dus redelijk stabiel bij jouw persoonlijkheid passen of fluctueren doordat je ouder wordt, meer op je bord hebt liggen, nare ervaringen hebt meegemaakt of doordat jouw psychische of fysieke gezondheid is verslechterd.
Wat is veranderbaar en wat vraagt acceptatie?: ook dat is voor iedereen verschillend. Het is echter goed om daar een onderscheid in te maken. Soms helpt het al als je beseft dat die collega niet jouw oom is. Soms is verwerking van een gebeurtenis nodig om het generaliseren naar andere situaties te stoppen. Bij overvraging kun je taken delegeren, vaker vrij nemen. Enfin, er zijn op internet tips genoeg te vinden die je helpen te ontspannen en beter met je energie om te gaan.
Ben je echter iemand die het altijd al moeilijk vond om prikkels te verwerken, dan is het belangrijk je baseline te kennen, oftewel je gebruiksaanwijzing. Welke situaties leiden steevast tot overprikkeling? Heb je de neiging overprikkeling te negeren? Jezelf te overvragen? Probeer dan je leven anders in te richten. Misschien zijn drukke feestjes niet jouw ding, of moet je aanvaarden dat je twee dagen nodig hebt om daarvan bij te komen. Misschien vind je veranderingen lastig en moet je die minimaliseren of jezelf ruimte geven op andere vlakken, zodat je de verandering beter het hoofd kunt bieden.
Wie als een kip zonder kop rond rent, moet het niet gek vinden dat hij zijn hoofd er niet bij heeft
Vertraag!: ik vind persoonlijk dat niets zo heilzaam is voor een overprikkeld zenuwstelsel als vertragen. Loop langzamer, praat langzamer, doe alles eens wat langzamer. Neem de tijd om je te douchen, te eten, je aan te kleden. Neem de tijd om naar buiten te gaan en rond te kijken. Maak tijd voor je lichaam, voor het navoelen hoe dat zich voelt, hoe jij je voelt. Maak tijd voor stilte, alleen zijn en contact. Maak tijd om je uit te rekken, te geeuwen, te niksen en je te vervelen (ter inspiratie zou je mijn blog De kunst van het nietsdoen kunnen lezen).
En bestond prikkelbaarheid en overprikkeling vroeger ook al?
Jazeker. Er waren niet voor niets rusthuizen voor mensen die last van hun ‘zenuwen’ hadden. Er werd, vermoed ik, minder over gepraat. De periode na de oorlog was een tijd van opbouwen, niet piepen. De generatie daarna moest de verwachtingen van hun ouders waarmaken, hun ploeteren belonen. Overprikkeling werd gesust met een sherry of biertje (denk maar aan de Amerikaanse films waar na het werk altijd een whisky werd ingeschonken) en in sommige gevallen met slaappillen of valium. Sussen, zelfmedicatie en onderdrukken is trouwens ook nog van deze tijd.
En waarom moesten kinderen vroeger stil zijn als hun vader uit zijn werk kwam? Omdat hij overprikkeld was en ze wisten dat ze anders misschien wel een snauw of tik konden krijgen.
En de sociale media, de mobiele telefoon? Die hadden ze vroeger niet. Is dat niet de grootste boosdoener voor overprikkeling tegenwoordig? Op alles zit een uitknop. De vraag is waarom we die niet gebruiken, maar dat is misschien een thema voor een andere blog.
Dit is mijn laatste blog van dit jaar. Ik wens jou als lezer fijne feestdagen en een mooie afsluiting van 2018. Tot in het nieuwe jaar!
Wil je op de hoogte blijven van het verschijnen van een nieuwe blog en ben je bang dat je door alle prikkels dit voornemen niet tot uitvoer kunt brengen? Wees gerust, als jij je hieronder inschrijft dan krijg je van mij een e-mail als een nieuwe blog verschijnt.
Geef een reactie