Wie heeft schuld aan schuldgevoelens?

Wij kampen er allemaal wel eens mee: schuldgevoelens. Ze kunnen je humeur bederven, je een slapeloze nacht bezorgen en je soms beletten om te doen wat goed voor je is. Waar komen onze schuldgevoelens vandaan en is er iets aan te doen?

De oorsprong van schuldgevoelens

Schuldgevoelens hebben waarschijnlijk een overlevingsfunctie. Het houdt ons in de pas van de groep die ons beschermt tegen de buitenwereld. Het zorgt ervoor dat we rekening houden met anderen, ons aan de regels houden en afspraken binnen de groep nakomen. Nu ik dit zo stel, vraag ik me af of we ze daar echt voor nodig hebben. We hebben immers ook de beschikking over empathie en altruïsme als lijm tussen onszelf en de ander.

Daarnaast speelt het katholieke en protestantse geloof naar mijn idee een rol in ons schuldgevoel. Met het opstellen van strenge leefregels en de dreiging dat God ons zal straffen als we ze niet naleven, ligt een bron van schuld. Zo luidt immers een zin uit een gebed: “Door mijn schuld, door mijn grote schuld. ” En is Jezus niet gestorven voor onze zonden? Man, als dat niet een erfschuld met zich meebrengt. Hoewel in onze maatschappij bij menigeen het praktiserend gelovig zijn afneemt, zit het schuldbesef nog steeds (onbewust) in ons en stuurt het ons denken, voelen en handelen.

Een andere verklaring voor het hebben van schuldgevoelens ligt in ons ego. In mijn blog over de Criticus schrijf ik over onze interne, oordelende en straffende stem. Deze stem leidt vaak tot schuldgevoelens. De oorsprong van ons ego ligt waarschijnlijk in de fase waarin we ons als kind bewust worden van het feit dat we niet samenvallen met onze verzorgers. We beseffen ineens dat onze ouders ons dus kunnen verlaten en dat is ‘levensgevaarlijk’ als je nog een klein kind bent. Dus gaan we proberen ‘het goed(e) te doen’, om een verlating te voorkomen. Deze regels betreffen bijvoorbeeld de omgang met anderen, maar ook hoe we een ‘geslaagd’ mens moeten zijn.

We gaan regels hanteren die ons daarbij moeten helpen en gedrag vertonen dat daarbij past. Deze regels leren we deels uit onze opvoeding, onze criticus of superego, is degene die ons op die regels wijst. Zodra we een van deze regels overschrijden, komt er in ons een innerlijke stem in actie die ons waarschuwt en dreigt met afwijzing. De regels zijn echter tweeledig. Wat we volgens onze criticus behoren te doen voor een ander, staat vaak loodrecht tegenover wat we behoren te doen voor onszelf. We kunnen ons dus schuldig voelen tegenover een ander, maar ook tegenover onszelf.

Voorbeeld: je hebt als innerlijke regel dat je altijd voor anderen klaar moet staan en tevens dat je assertief moet zijn. Onbegonnen werk toch? Geen wonder dat we ons zo vaak schuldig voelen.

De gevolgen van schuldgevoelens

Hoewel een schuldgevoel richting geeft, is het niet altijd de richting die we op willen of die goed voor ons is. Mensen met veel schuldgevoelens zijn niet alleen somberder en angstiger, maar ze leven verder verwijderd van hun eigen Ik, oftewel: behoeften, talenten en gevoelens. Ze laten een ander in veel opzichten voorgaan en nemen letterlijk en figuurlijk minder ruimte in. In het ergste geval wordt hun leven niet door henzelf bepaald, maar door de verwachtingen van hun omgeving of door normen en waarden.

Een voorbeeld: stel het is prachtig weer en je hebt zin om lekker in je tuin te zitten met een goed boek. Er ligt echter een stapel werk op je te wachten en een vriendin heeft je gevraagd haar in de middag te helpen met het opruimen van de zolder. Pfff, dilemma. Luister je naar je behoefte of naar je geweten? En als je al luistert naar jouw behoefte, wordt het gevoel van genieten dan niet overschaduwd door een innerlijk stemmetje dat maar blijft zeuren dat je jouw vriendin in de steek laat en je jouw plicht hebt verzaakt?

Schuldgevoelens in soorten en maten

Jouw schuldgevoel is het best te herkennen als een zeurend stemmetje in je hoofd, als een knagend gevoel in je buik of als een spanning op je borst. Een mens kan zich werkelijk over van alles en nog wat schuldig voelen, soms ontbreekt het volledig aan enige logica.

Ken je dat, dat je een schuldgevoel ervaart en bij God niet weet waarover en waarom? Dat je er dan eerst eens voor moet gaan zitten en een gesprek met jezelf of een ander hierover moet hebben om te ontdekken wat er scheelt?

Veel voorkomende schuldgevoelens zijn:

• Schuldgevoelens over het niet nakomen van afspraken aan jezelf of een ander.
• Schuldgevoelens over je gedrag, bijvoorbeeld dat je niet goed luisterde, boos werd, niet op tijd thuis was, etc.
• Schuldgevoelens over keuzes die je maakte of naliet.
• Schuldgevoelens over dat je het beter hebt of gelukkiger bent dan een ander.
• Schuldgevoelens omdat je niet even sterke gevoelens als de ander hebt.
• Schuldgevoelens omdat je gewoonweg eens aan jezelf dacht.
• En voor de rest, vul dit lijstje gerust aan.

Schuldgevoelens bestrijden

In mijn blog over de criticus leg ik al uit hoe je deze innerlijke stem kunt bestrijden, dus daar vind je nog meer tips. Ten opzicht van schuldgevoelens zeg ik rigoureus: “Bedenk nieuwe geboden!” Oftewel herzie je normen en waarden, zodat ze je beter passen.

Voorbeelden:

“Ik moet altijd voor een ander klaarstaan, want anders ben ik egoïstisch”, wordt: “Ik sta klaar voor een ander, mits dat niet ten koste gaat van mijzelf.”

“Ik moet altijd op tijd zijn, want anders ben ik een niksnut”, wordt dan: “Ik kom enkel op tijd als dat binnen mijn mogelijkheden ligt en het niet ten koste gaat van mijn rust, gezondheid (stress) of veiligheid (door rood rijden).”

“Ik mag nooit boos worden, want dan kwets ik een ander en dan ben ik een slecht mens”, wordt: “Ik probeer me niet op een ander af te reageren, maar boosheid laat me weten dat ik een grens heb bereikt. Dat neem ik serieus en als de ander over mijn grens gaat, is mijn boosheid zinvol.”

In de kern komt bovenstaande hier op neer: probeer contact te zoeken met je authentieke Ik, dus degene die je was voordat je jezelf al die regels oplegde, en weet of probeer te ervaren, dat je in de kern goed bent en te beseffen dat eventuele kritiek niet over die kern van jou gaat, hooguit over je gedrag.

Een nieuwe religie

In onze samenleving lijkt de populaire psychologie (dus niet zozeer de medische psychologie) de religie steeds meer te vervangen. Op televisie, in zelfhulpboeken, in Ted-Eds, podcasts, blogs en op congressen wordt een nieuw testament gepredikt. Een testament dat gaat over zelf-liefde en zelfzorg, over het volgen van je passie, drive en hoe je meer in een flow kunt komen (deze religie heeft ook zo zijn eigen taal), over luisteren naar jezelf, in contact staan met jouw emoties en over hoe weerbaarder of assertiever in het leven te staan. Zo is de term persoonlijke effectiviteit of zelfs persoonlijk meesterschap, helemaal hip.

Onze cultuur heet al heel lang een Ik-cultuur te zijn, tegenover de Wij-cultuur in bijvoorbeeld de meeste islamitische landen. Kan een afname van schuldgevoelens een verdere individualisering van onze maatschappij in de hand werken, met groeiende eenzaamheid, verharding en egoïsme als gevolg? Ja, dat kan denk ik. Echter, zolang we altruïstische en empathische wezens blijven, zal het ons goed doen om een ander te helpen, zullen we onze afspraken willen nakomen en op onze kwetsende woorden letten, gewoon uit respect en liefde voor die ander. Daar hebben we geen schuldgevoelens voor nodig. Want:

Goed doen, doet goed

En is het niet fijner om te weten dat iemand iets voor je doet vanuit zijn hart in plaats vanuit een gevoel van schuld?

Predik ik voor een wereld zonder schuldgevoelens? Nee, zeker niet. Het hebben van een schuldgevoel is niet verkeerd, zeker niet als het voortkomt uit oprechte spijt, liefde en respect in plaats van opgelegde regels. Het vertelt je iets, leert je iets, over jezelf en de ander. Het laat je zien wat je in het vervolg anders zou willen doen en …

een welgemeend sorry, herstelt bruggen, waar afgronden waren

Kijktip: een prachtige, ontroerende en spannende film, waarin schuld de hoofdrol speelt, is de Deense film Den Skyldige, die onlangs uitkwam. Voor mij één van de beste films van dit jaar. Niet alleen vanwege het verhaal, maar ook door het fantastische acteerwerk van de hoofdrolspeler en de bijzondere filmtechniek (want alles wat je ziet, speelt grotendeels in je eigen fantasie af).

Wil je meer weten over psychologie? Vul dan schuldvrij onderstaand formulier in en ik houd je op de hoogte van het verschijnen van een nieuwe blog. Ik ben momenteel bezig met schrijven over de volgende thema’s: prikkels en overprikkeling, opgroeien bij een ouder met een psychische stoornis en slapeloosheid … daar lig je wakker van. Dus aan inspiratie geen gebrek 🙂