Op de vlucht

Eind maart 2016 startte ik met het schrijven van het verhaal en de songteksten van de rockmusical No Refugee. Waarom? Omdat ik iets voor de Syrische vluchtelingen wilde betekenen die massaal in ons land asiel aanvroegen. De musical werd dit jaar, in het weekend van 14 en 15 oktober, driemaal uitgevoerd in het theater. Er komt nu weer wat rust in mijn leven en tijd om na te denken over dit enorme project en over het thema ‘op de vlucht zijn’. Op mijn tijdelijke Twitteraccount van De Droommakerij schreef ik de woorden: “Wie ben jij? Ben jij een vluchteling? Zijn we niet allen soms op de vlucht?” Ik wil het graag met je hebben over de universele gevoelens die achter vluchten schuil gaan. Gevoelens van onveiligheid, het nergens bij horen, onzekerheid en hoe vluchten een logische reactie daarop is.

Ik heb altijd naar Syrië gewild, misschien vandaar mijn betrokkenheid bij de Syrische vluchtelingen. Als student had ik het geld niet en toen ik het had, was het te laat. In 2013 hoorde ik in Israël de schoten al van over de grens. In Jordanië zag ik de tentenkampen en in 2014 ontmoette ik in Mardin (Turkije) een Syrisch jongetje van een jaar of elf die gevlucht was voor de oorlog. Hij deed hand-en-spandiensten voor enkele restaurantjes. We trokken een paar dagen met elkaar op, pratend zonder elkaars taal te verstaan. Hij schreef mijn naam in het Arabisch en ik de zijne in het Nederlands. Wat me trof was de taalloze vriendschap tussen ons en zijn openheid naar een ‘vreemde’, ondanks het feit dat hij door zijn eigen president gedwongen was tot een vlucht waarbij hij alles wat hem lief was, inclusief zijn kindertijd, achter zich moest laten.

Ieder van ons vlucht wel eens

Wat zijn de overeenkomsten tussen ‘ons’ en de ‘voormalige’ vluchtelingen? Gedurende het schrijfproces van de musical heb ik wel eens gezegd: “Wie ben ik om dit te doen? Eigenlijk kan alleen een vluchteling dit verhaal schrijven!” Het kan echter wel. Toen de teksten klaar waren, ontmoette ik voor het eerst Syriërs in Nederland. We hebben veel gepraat. Ik begreep dat ik wel degelijk hun ervaringen en gevoelens goed had beschreven toen ze zeiden: “Wat jij schrijft, heb ik echt gevoeld en meegemaakt!” Hoe kan dat?

Dat kan, omdat bepaalde gevoelens universeel zijn. Gevoelens van eenzaamheid, wanhoop, minderwaardigheid, vernedering, angst, maar ook hoop en liefde. Thema’s zoals: uitgestoten worden, verlies, de zoektocht naar een plek waar je thuis kunt komen, de zoektocht naar verbinding.

In mijn blog  De verborgen weeskinderen spreek ik over kinderen die opgroeien in oorlogsgebied. Dit bedoelde ik niet letterlijk destijds. De mensen die ik ontmoette tijdens de musical kennen echter het vallen van bommen en het geluid van machinegeweren. Ze hebben zich verraden geweten door de man die hun veiligheid had moeten waarborgen. Toch is het opgroeien in een gewelddadige thuissituatie niet heel anders. Je moet op je hoede zijn. Je houdt je omgeving in de gaten. Het geweld is er altijd, de vraag is alleen wanneer het weer begint. In elk geval is ook daar degene die voor je veiligheid zou moeten zorgen juist degene die je moet vrezen.

Op de vlucht

Of je nu gepest werd, geen veilig thuis had of uit een land van oorlog en onvrijheid komt, we doen allen hetzelfde: vluchten! Dat kan op verschillende manieren. Ben je nog jong dan vlucht je in een hobby, naar de buren of een vriendje. Je vlucht achter je piano, gitaar of verschanst je op je kamer. En als dat allemaal niet voorhanden is, dan hebben we nog altijd de geest waarin we weg kunnen vluchten. Door te fantaseren of door te dissociëren (een vorm van jezelf en je pijnlijke emoties verlaten).

Eenmaal wat ouder nemen de vluchtmogelijkheden toe. Een school of werk is een goede plek om je schuil te houden en het vormt een waterdicht excuus. Het is helemaal mooi als deze baan of studie in een andere stad of land is. Ver weg van de onveilig plek. Deze vlucht is noodzakelijk om te overleven en om een kans te maken op ‘leven’. Sterven kan een mens immers op meerdere manieren. In een oorlog kan je vermoord worden, maar onveiligheid, onderdrukking en mishandeling vermoordt je geest. Je stompt af en verliest je meest dierbare bezit, jezelf.

Verlies

Een vluchteling uit een land in oorlog of uit eigen land wordt in veel opzichten geconfronteerd met verlies. Tijdens een vlucht laat je altijd iets achter wat je dierbaar is. Het komt immers voort uit een vaak moeilijke en pijnlijke afweging. Je laat je overlevingskansen zwaarder wegen dan de pijn van wat je misschien wel voor altijd zult achterlaten: je ouderlijk huis, familie, je vrienden en alle dingen die tot op het moment van je vlucht onderdeel waren van je identiteit. Je laat ze achter in de hoop dat je ten minste een deel daarvan elders opnieuw zult vinden.

Vandaar dat de vluchteling zich altijd geconfronteerd ziet met gevoelens van rouw, zodra de vlucht ten einde komt en er een soort relatieve rust en veiligheid is bereikt. Dat gevoel kan overweldigend zijn en verwarrend voor hemzelf en zijn omgeving. “Ik zou nou toch gelukkig moeten zijn?” Vaak is dat gevoel ver te zoeken. Ze voelen zich verdeeld op zijn best en verloren op zijn slechtst. Want de vlucht houdt ook een identiteitsverlies in. Wie ben ik in dit vreemde land of voor de Nederlander: wie ben ik?

Trauma

Behalve dat de vluchteling iets van zichzelf tijdens de vlucht achter moet laten, heeft hij vaak ook gezelschap van een ongewenste medereiziger: het trauma. Eenmaal op een veilige plek aangekomen, meldt het trauma zich dagelijks en het liefst ’s nachts. De nachtmerries en herbelevingen kleuren zijn dagen. Hij voelt zich schrikkerig, opgejaagd, vermoeid, heeft lichamelijke klachten, slaapproblemen en vaak een sombere stemming. Hij ervaart in veel gevallen nog steeds geen nu of toekomst, omdat het verleden hem nog steeds bij zijn enkels heeft.

Opnieuw is er vaak sprake van een vlucht. Ditmaal in de vorm van afleiding of verdoving: pillen, drank, drugs, maar ook werk, slapen, eten of excessief sporten kunnen een vlucht zijn. Er treedt soms een gevoelloosheid of onverschilligheid op en een neiging tot afzonderen en opsluiten.

Wat te doen?

Ben jij een vluchteling? Nogmaals, ik spreek hier niet alleen over oorlogsvluchtelingen, maar over iedereen die ooit moest vluchten uit lijfsbehoud of zielsbehoud. Als je een vluchteling bent, zoek dan hulp. Je komt waarschijnlijk het eerst terecht bij een huisarts. Leg goed uit wat je hebt meegemaakt en laat je niet wegsturen met wat slaappillen. Zoek iemand om mee te praten. Dat kan een vriend of een psycholoog zijn. Door je herinneringen weg te stoppen, gaan ze alleen maar onderhuids woekeren en veroorzaken ze vaak nog meer klachten.

Ken je een vluchteling? Niet? Dan wordt het de hoogste tijd, ze hebben meer met je gemeen dan je misschien denkt. Het zijn namelijk gewoon mensen, zoals jij en ik. Mijn advies: maak contact. Doe gewone dingen, zoals samen eten, kletsen, wandelen. Wat op mij de meeste indruk maakte, waren de woorden van een van mijn Syrische vrienden. Dat het belangrijkste wat ik voor hem gedaan had, was dat ik hem weer het gevoel gaf ergens bij te horen. Want vluchteling of niet, we verlangen er allemaal naar ons met een ander te verbinden.

Door te vluchten, kun je aan ellende ontsnappen. Door stil te staan, kun je jezelf ervan bevrijden.

Helen door te verbinden

Ik denk dat de essentie van verwerken en groei ligt in de verbinding met jezelf en met een ander. Pas als we ten volle ons realiseren waar we slachtoffer van zijn (geweest), kunnen we het slachtofferschap los laten en ons richten op het nu. De verbinding met een ander is daarin essentieel, omdat het ons weer ‘mens’ laat voelen en inbedding geeft. Het besef dat je nodig bent, geliefd wordt, verankert je aan de plek waar je bent. Onder die voorwaarden kunnen we overal wortel slaan en zelf s met weinig oorspronkelijke wortels tot groei komen.

In essentie hebben we net als een plant enkel wat water, warmte en zonlicht nodig om te groeien.

Vormgeving blog

Ik heb ditmaal gekozen voor enkele foto’s van de musical als ondersteuning bij dit verhaal. Van boven naar beneden.

• Scene: You served me well. Je ziet Adel Saflou in de hoofdrol als Achmed tijdens zijn aankomst in Nederland, terwijl hij in in zijn hart afscheid neemt van Syrie met de woorden: “Goodbye my love I have to leave you!”
• Syrische scene met Salma Fayyad, Manito en Khaled Ayuob terwijl ze het prachtige lied Techmien zingen.
• Scene waarin ‘de Nederlander’ naar een animatiefilm kijkt over het leven van een vluchteling. Zoals wij in de voorbije jaren op afstand de oorlog via journaalbeelden hebben kunnen volgen in Syrie (gespeeld door popkoor Popolo).
• Scene:  Losing my mind. Achmed worstelt met de demonen in hemzelf. Hij voelt zich verscheurd door de oorlog die aan hem trekt en het verlangen naar liefde.
• Scene: No refugee. De vluchtelingen en Nederlanders slaan letterlijk de handen in elkaar terwijl ze samen zingen:

Who is a refugee?

It could be you, it could be me

No one’s just a refugee

He is like you and me

Wil je niet langer vluchten, maar stil staan bij wie je bent? Dan helpen de artikelen die ik regelmatig schrijf je daar misschien wel bij? Als jij je inschrijft houd ik je per e-mail op de hoogte van elke nieuwe blog.